Zainspirowany pewnego razu biografią Marcina Czechowica autorstwa Lecha Szczuckiego (a potem kolejnymi książkami, artykułami itd) postanowiłem wynotować chronologicznie niektóre daty, które przybliżyłyby gorący klimat pierwszego – anabaptystycznego – etapu rozwoju Zboru Mniejszego Braci Polskich.
Wydarzenia te umieściłem w kontekście rozwoju w ówczesnej Polsce i Europie Reformacji Kościoła.
Z czasem okazało się, że większość tekstu dotyczy Lutra i Reformacji. 😉
10.11.1483 – Eisleben – narodziny Marcina Lutra
05.1501 – 01.1505 – osiemnastoletni Marcin Luter rozpoczyna studia na uniwersytecie w Erfurcie, początkowo na wydziale nauk wyzwolonych, które ukończył w styczniu 1505 roku jako magister filozofii,
1502 – Fryderyk III Mądry zakłada w Wittenberdze Uniwersytet
20.05.1505 – zgodnie z życzeniem ojca, Luter kontynuuje studia na wydziale prawa.
17.07.1505 – Marcin Luter wstępuje do zakonu augustianów
1506 – rozpoczęcie budowy nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie (budowa potrwa do 1626)
02.05.1507 – msza prymicyjna Marcina Lutra
1508 – Luter przeniesiony do klasztoru augustianów w Wittenberdze, gdzie objął stanowisko wykładowcy filozofii moralnej na nowo założonym uniwersytecie i jednocześnie kontynuował studia teologiczne
10.1510 – podróż Lutra do Rzymu
1512 – Luter doktorem Pisma Świętego na Uniw. w Wittenberdze
08.1514 (oraz 07.1515) – Erazm z Rotterdamu odwiedza Bazyleę w sprawie przygotowywanego wydania Nowego Testamentu.
1515 – papież Leon X wznowił rozpisane na początku wieku przez Juliusza II odpusty, z których dochody przeznaczone były na budowę nowej Bazyliki świętego Piotra.
01.03.1516 – Erazm z Rotterdamu wydaje Novum Instrumentum(sic!) Omne (nakład 3300 egzemplarzy)
1517 – Tetzel sprzedaje odpusty w Niemczech
04.09.1517 – Luter publikuje „Disputatio contra scholasticam theologiam”
31.10.1517 – Luter publikuje 95 tez
03/04.1518 – Luter publikuje „Kazanie o odpustach i łasce” (14 przedruków w 1518, ponad 1000 kopii. Napisane po niemiecku i ogromnie popularne. Przez wielu uznawane zamiast 95 tez (napisanych po łacinie) za prawdziwy początek Reformacji.
26.04.1518 – Dysputa Heidelberska (Luter krytykuje scholastyczną filozofię i teologię). Do najbardziej znanych uczestników należą: Johannes Brenz (reformator Wirtembergii i uniwersytetu w Tybindze), Martin Bucer (reformator Strassburga), Martin Frecht (reformator Ulm), Erhard Schnepf (reformator Weilburga, profesor uniwersytecki w Jenie, Marburgu i Tybindze), Johannes Oekolampad (późniejszy teolog kalwiński), Philipp Melanchton (późniejszy współpracownik i przyjaciel Lutra), Johann Schwebel (reformator Palatynatu Dwóch Mostów), Johann Isenmann (późniejszy superintendent w Schwäbisch Hall) i Theobald Billicanus (reformator Nördlingen).
12-14.10.1518 – przesłuchanie Lutra, przez kardynała Kajetana (właśc. Tommaso de Vio – wybitna postać!), na sejmie Rzeszy w Augsburgu. [Dialog, który miał być przesłuchaniem, dotyczył głównie dwóch dogmatów, interpretacji kościelnego skarbca zasług (wg bulli papieża Klemensa VI z 1343 roku) w odniesieniu do udzielania odpustów oraz odpuszczania grzechów tylko przez wiarę a nie sakramenty] Po przesłuchaniu, nocą, Luter w obawie o swoje życie ucieka z miasta.
ok. 1518 – 1519 – (niektórzy datują to wcześniej na 1515 a nawet, co mało prawdopodobne, na 1508) Luter przeżywa przemianę duchową związaną z jego rozumieniem doktryny usprawiedliwienia
1518 – na Uniwersytecie w Wittenberdze rozpoczyna pracę Filip Melanchton
1518 – Gdańsk – dominikanin Jakub Knade porzuca klasztor, żeni się i jako kaznodzieja świecki głosi kazania w duchu Lutra (potem uwięziony a następnie wypędzony z Gdańska przenosi się do Torunia)
01.01.1519 – pierwsze kazanie Huldrycha Zwinglego. Wkrótce potem rozpoczyna Reformację w Szwajcarii
27.06 – 16.07.1519 – dysputa Lipska Eck versus Luter, Karlstadt, Melanchton
28.06.1519 – Karol V Habsburg Cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego (23.10.1520 r. koronował się w Akwizgranie na króla Niemiec. Jego koronacja cesarska odbyła się dopiero 24.02.1530 r. w Bolonii. Była to ostatnia koronacja cesarska dokonana przez papieża)
11.08.1519 – w klasztorze w Lipsku umiera 54 letni Johann Tetzel OP. [Kiedy Luter słyszał, że Tetzel jest śmiertelnie chory i na łożu śmierci, napisał, aby go pocieszyć i nakazał mu „nie przejmować się, ponieważ sprawa nie zaczęła się od jego relacji, ale dziecko miało całkiem innego ojca”.]
1519 – drugie wydanie Novum Testamentum Omne Erazma z Rotterdamu (z tego tekstu tłumaczy swój przekład Marcin Luter)[ciekawy przypis na en.wiki: „In 1520 Edward Lee accused Erasmus of tendencies toward Arianism and Pelagianism, and of unorthodox sacramentology.[21]”
15.06.1520 – bulla papieska Exsurge Domine potępiająca tezy Marcina Lutra
24.07.1520 – Zygmunt I Stary wydaje w Toruniu ostry edykt antyluterański (pierwszy w historii Polski edykt przeciwko innowiercom)
1520 – ksiądz Jan Bugenhagen z Trzebiatowa przystaje do Reformacji (Przyjaciel i spowiednik Lutra. )
ok 1520 – Andrzej Frycz Modrzewski (po ukończeniu Akademii Krakowskiej) uczy się na Uniwersytecie w Wittenberdze gdzie zapoznaje się z ideami Reformacji
03.01.1521 – bulla papieska Docet pontificem Romanum ekskomunikująca Marcina lutra
04.05.1521 – Fryderyk III pozoruje porwanie Lutra (Luter przebywa w ukryciu 10 miesięcy i tłumaczy cały NT)
26.05.1521 – Edykt wormacki – podpisany i ogłoszony przez cesarza Karola V, skierowany przeciw Marcinowi Lutrowi i jego zwolennikom. Na podstawie edyktu spalono pisma Lutra i jego zwolenników oraz zakazano drukowania książek w całej Rzeszy bez cenzury wydanej przez biskupa. Luter i jego zwolennicy skazani zostali na banicję.
1521 – na podwórcu kościoła św. Jana w Toruniu, w czasie bytności legata papieskiego Zachariasza, spalono zarówno wizerunek Lutra jak i jego książki. (Zostało to wrogo przyjęte przez mieszczan toruńskich. Świadczyło to wyraźnie o sympatiach proluterskich w tym mieście).
ok. 1521 – Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Albrecht Hohenzollern kontaktuje się z Marcinem Lutrem (po ekskomunice Lutra!). Spotkania ponawia w kolejnych miesiącach, latach. Wymienia również listy.
W grudniu 1521 roku Jakub Proost, przeor klasztoru augustianów w Antwerpii, był pierwszym duchownym wspierającym Lutra, który został aresztowany i oskarżony na mocy edyktu w Wormacji. W lutym 1522 roku Proost został zmuszony do publicznego odwołania i odrzucenia nauk Lutra. Jeszcze w tym samym roku dokonano dodatkowych aresztowań wśród augustianów w Antwerpii. Dwaj mnisi, Jan van Essen i Hendrik Vos,odmówili ustąpienia; 1 lipca 1523 roku zostały spalone na stosie w Brukseli.
09.03.1522 – Afera kiełbaskowa w Szwajcarii 😉 https://pl.wikipedia.org/wiki/Afera_kiełbaskowa
Ulrich Zwingli był pastorem w Zurychu i głosił w sposób, który łączył go z Erazmem z Roterdamu i Marcinem Lutrem. Jego pierwsza rozłam z władzami religijnymi w Szwajcarii miał miejsce podczas wielkiego postu w 1522 r., gdy był obecny podczas jedzenia kiełbasek w domu Christopha Froschauera, pierwszego drukarza w Zurychu , który później opublikował m.in. tłumaczenie Biblii Zwingliego.
1522 – trzecie wydanie Novum Testamentum Omne Erazma z Rotterdamu. (podobno najważniejsze)
1522 – wydana zostaje Poliglota Kompluteńska (praca nad tekstem w latach 1502 – 1517)
01.07.1523 – w Brukseli na stosie zostają spaleni dwaj mnisi augustiańscy Hendrik Voes i Johann Esch, zwolennicy Marcina Lutra, pierwsze ofiary prześladowań reformacji. Początkowo wszyscy augustianie z Antwerpii opowiedzieli się za wyznaniem Marcina Lutra. Wobec groźby spalenia na stosie jedynie ci dwaj pozostali przy tym wyznaniu. Pozostali wyrzekli się tej wiary.
1523 – katolicki biskup – Georg von Polentz przechodzi na luteranizm i tworzy pierwszą diecezję protestancką – diecezję Sambii
27.09.1523 – Jan Briessman wygłasza pierwsze luterańskie kazanie w Królewcu
ok. 1524 – Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Albrecht Hohenzollern wraz z dużą częścią swoich poddanych przystaje do Reformacji.
1524 – Kraków – ksiądz Andrzej Krzycki wydaje Encomia Luteri („Pochwała Lutra”) pierwszą w Polsce polemikę z Marcinem Lutrem
06.1524 – 1526 – Wojna Chłopska w Niemczech
01.1525 – 1526 – tzw. Tumult Gdański (równolegle podobne wydarzenia w Elblągu i Braniewie)
21.01.1525 – ponowny chrzest zwolenników Tomasa Munzera i początek pierwszej gminy anabaptystycznej w Zollikon koło Zurychu
10.04.1525 – Albrecht Hohenzollern tworzy pierwsze w świecie państwo protestanckie (sąsiadujące z Polską Prusy Książęce) i składa hołd lenny królowi Polski – Zygmuntowi Staremu. Przekształcenie parafii katolickich w ewangelickie trwa do sierpnia 1530.
13.06.1525 Jan Bugenhagen udziela Lutrowi ślubu z 26-letnią wówczas Katarzyną von Bora.
1525 – Jan Łaski wyjeżdża kolejny raz na zachód (poprzednio studiował w Wiedniu i we Włoszech 1514-1519) i zaprzyjaźnia się z Erazmem z Rotterdamu.
13.06.1526 r. na Długim Targu w Gdańsku ścięto 13 przywódców rewolty gdańskiej.
1.07.1526 r. – Pomorze – rozpoczęły się procesy ok. 200 duchownych i zakonników pod zarzutem złamania ślubów czystości.
25.07.1526 – Gdańsk – uroczysta msza w kościele NMP przywracająca kult katolicki w mieście. Równolegle przywrócenie katolicyzmu w całych Prusach Królewskich.
1527 – ksiądz Jakub Sylwiusz – rektor z Krzemienia – zaniecha odprawiania rzymskokatolickiej mszy
1527 – Szwecja (również terytoria obecnej Finlandii, Estonii i Łotwy) przyjmuje luteranizm jako religię państwową
1527 – czwarte wydanie Novum Testamentum Omne Erazma z Rotterdamu
1528 – w Krakowie w kościele św. Szczepana głosi kazania w duchu Reformacji Jakub z Iłży.
11.05.1528 – oskarżenie Jakuba z Iłży – przed krakowskim sądem biskupim – o głoszenie kazań luterskich. Jakub zaprzecza oskarżeniom.
06.1529 – oskarżenie Szymona Zacjusza – przed krakowskim sądem biskupim – o szerzenie nauki luterskiej i niemoralne zachowanie.
07.1529 – Artykuły z Szwabach. Najwcześniejsze luterańskie wyznanie wiary.
01-04.10.1529 – Dysputa teologiczna w Marburgu – Artykuły z Marburga
1529 – niejaki Jan z Mławy, katolicki kapłan, prawdopodobnie wikariusz kościoła Św. Trójcy – „porzuciwszy rewerendę” z powodzeniem głosił kazania luterańskie i pociągnął za sobą wielu mieszczan. [http://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=5412]
25.06.1530 – odczytanie przed cesarzem Karolem V Habsburgiem na Sejmie Rzeszy w Augsburgu oficjalnego wyznania wiary niemieckich książąt ewangelickich tzw. Konfesja Augsburska
1530-1540 – szybko rozprzestrzeniajace i radykalizujące się idee Reformacji we Włoszech. Luteranizm, kalwinizm, antytrynitaryzm.
11.10.1531 – w bitwie pod Kappel ginie Huldrych Zwingli (został pojmany podczas walki ze szwajcarskimi katolikami w trakcie bitwy pod Kappel. Przed śmiercią oferowano mu darowanie życia o ile przystąpi do spowiedzi. Kiedy odmówił, został zabity mieczem. Następnie jego ciało zostało poćwiartowane i spalone.)
1531 – na Uniwersytecie w Padwie dyskutowane są tezy Marcina Lutra (jedyny przypadek – później Inkwizycja nie dopuszcza do swobody syskusji)
12.09.1532 – Synod Waldensów w Chanforan. Obecni są tam Oecolampadius, Bucer i Farel. W wyniku rozmów Waldensi przyłączają się do Reformacji Helweckiej.
ok 1532 – 1534 – Jan Kalwin przyłącza się do Reformacji
23.05.1533 – Henryk VIII rozwodzi się z Katarzyną Aragońską wbrew woli papieża.
1533 – Thomas Cranmer zostaje biskupem Canterbury
1534 – Akt Supremacji w UK – uniezależnienie się od papiestwa (za zgodą prymasa Anglii Thomasa Cranmera)
17/18.10.1534 – „Afera plakatowa” wywieszenie w Paryżu, Tours, Orleanie, Blois i Amboise plakatów zatytułowanych „Prawdziwe artykuły na temat okropnych, wielkich i gorszących nadużyć mszy papieskiej, wymyślonej specjalnie przeciw świętej Wieczerzy Jezusa Chrystusa” – symboliczny początek Reformacji we Francji
24.11.1534 – sąd biskupi w Krakowie oskarża i skazuje Jakuba z Iłży za herezję. Oskarżony ucieka przed wyrokiem do Wrocławia. Schyłek życia spędza w Tarnowskich Górach jako kaznodzieja luterański.
13.12.1534 – Sejm trzebiatowski – na którym zdecydowano o przyjęciu na Pomorzu Zachodnim nauki protestanckiej jako religii państwowej.
1534 – Konfesja Bazylejska (autor Oswald Myconius)
06 – 07.1535 – wykonano wyroki śmierci na osobach odmawiających uznania Aktu Supremacji w Anglii (m.in. Thomas Morus, bp Jan Fisher)
1535 – Jan Kalwin wydaje dzieło życia: Institutio religionis christianae (Wykład religii chrześcijańskiej). Kolejne, rozwijane i poszerzane, wydania dzieła to lata: 1539, 1543, 1550, 1559.
jesień 1535 – Szymon Zacjusz – kierownik szkoły zamkowej na wawelu, kantor krakowskiej szkoły katedralnej ujawnia się jako zwolennik wyznania helweckiego (JAKIEGO???). Z tego powodu spotykają go ostre represje. Wyjeżdża na Litwę na dwór Mikołaja Radziwiłła Czarnego gdzie jest jednym z wiodących przywódców Reformacji.
29.05.1536 – Konkordia Wittenberska. Próba zgody co do Wieczerzy Pańskiej pomiędzy reformatorami niemieckimi a szwajcarskimi.
12.07.1536 – umiera Erazm z Rotterdamu
1536 – Dania przyjmuje luteranizm
1536 – Konfesja Helwecka (Pierwsza Konf.Helw. albo Druga Konfesja Bazylejska)
01.05.1537 – spotkanie w Lipsku (jeszcze) katolika Jana Łaskiego z Melanchtonem i dyskusje „o dogmatach”. Spotkanie zaaranżowane prawdopodobnie przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
1537 – papież Paweł III zwołuje Sobór w Mantui (przeciąganie się otwarcia soboru do 1539 spowodowało, że odłożono go na czas nieokreślony)
19.04.1539 – po 10 latach spędzonych w więzieniu, w Krakowie na Małym Rynku, została spalona 80-letnia Katarzyna Weiglowa (za przejście z katolicyzmu na judaizm lub na unitarianizm)
1539 – Norwegia przyjmuje luteranizm
ok. 03.1540 – Jan Łaski żeni się
1540 – ks.Franciszek Stankar – nauczyciel hebrajskiego na Uniwersytecie w Padwie – przyłącza się do Reformacji
27.09.1540 – papież Paweł III oficjalnie zatwierdza powstanie zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuici)
28.VI – 28.VII.1540 – Dysputa w Haguenau – ustalenie warunków przyszłej dyskusji katolicko-luterańskiej. Brali udział m.in. (brat Karola V) król Ferdynand I i nuncjusz papieski Giovani Monroe oraz (wg francuskiej wikipedii): Jean Calvin , Brenz, Bucer , Capiton , Cruciger , Philippe Melanchthon , Menius, Myconius , Geldenhauer , a także katolicy Johannes Eck , Fabri.
25.11.1540 – 17.01.1541 – Dysputa w Wormacji – dalszy ciąg Dysputy z Haguenau. Cesarz karol V wysłał negocjatora Nicolasa Perrenot de Granvelle aby pośredniczyl miedzy katolikami a protestantami. Brali udział Martin Bucer, Johannes Gropper,
05.04.1541 – Dysputa w Regensburgu (Ratyzbonie) – najmocniejsza próba pojednania katolicko luterańskiego. Z udziałem m.in. Johanna Groppera, Gasparo Contariniego, Johana Ecka (katolicy, zwolennicy Erazma i poza tradycjonalistą Eckiem przychylni reformom kościoła) i Martina Bucera, Filipa Melanchtona, Johana Pistoriusa (reformacja). Próba pojednania nieudana.
06.02.1542 – Jan Łaski składa słynne przyrzeczenie wierności katolicyzmowi – Akt Oczyszczający – (pytanie jakiemu? Patrz np Kolokwium w Ratyzbonie odbyte rok wcześniej. To jeszcze przed Trydenckim Dekretem o Usprawiedliwieniu! ). Po tym przyrzeczeniu wyjeżdża na 14 lat zagranicę (Fryzja Wschodnia, Wielka Brytania).
1542 – papież Paweł reorganizuje Inkwizycję i dynamicznie (i skutecznie) zabiera się za zwalczanie Reformacji we Włoszech.
1543 – Jan Seklucjan zostaje kaznodzieją luterańskim w Poznaniu
1543 – Jan Seklucjan oskarżony o herezję ucieka z Poznania do Królewca
17.08.1544 – w stolicy Prus Królewskich – w Królewcu – powstaje protestancki Uniwersytet
1544 – proboszcz koniński Stanisław Lutomirski przystępuje oficjalnie do wyznania helweckiego
1544 – Andrzej Trzecieski (Koło Trzecieskiego!) studiuje na Uniwersytecie w Wittenberdze
10.1544 – Jan Łaski ogłoszony przez KRK heretykiem.
19.10.1544 – Szymon Budny studiuje na Akademii Krakowskiej
1545 – pierwszy polski Katechizm luterański – Jana Seklucjana
1545 – wikariusz generalny zakonu Franciszkanów Kapucynów Barnardino Ochino zostaje pastorem włoskiego zboru protestanckiego w Augsburgu (od 1538 zaczął czytać Lutra i Melanchtona)
1545 – masakra w Merindol we Francji – rzeź Waldensów (zginęły setki – a nawet tysiące waldensów)
13.12.1545 – rozpoczyna się Sobór Trydencki (potrwa 18 lat)
18.02.1546 – umiera Marcin Luter
1546-1547 – Collegia Vicentina – dyskusja anabaptystów (i być może już unitarian) w Wenecji
1546 – w Ratyzbonie Franciszek Stankar przekonuje Bernarda Ochina do Unitarianizmu (??? wątpliwe. Może chodzi o zasianie jakichś wątpliwości chrystologicznych).
13.01.1547 – na 3 sesji Soboru Trydenckiego przyjęto Dekret o Usprawiedliwieniu
28.01.1547 – umiera Henryk VIII
07.03.1547 – Podczas bliskich ukończenia prac nad Dekretem o Sakramentach i oczekiwanym rychłym zakończeniu Soboru epidemia zarazy w Trydencie – panika i próba przeniesienia Soboru do Bolonii.
22.04.1547 ogłoszono we Włoszech odnowienie urzędu „mędrców do spraw herezji”, którzy odtąd mieli wchodzić w skład trybunału inkwizycyjnego z udziałem franciszkańskiego inkwizytora, nuncjusza apostolskiego i patriarchy weneckiego (lub ich przedstawicieli). Inkwizytor i nuncjusz apostolski uzyskali jurysdykcję nad całym terytorium Republiki.
ok. 26.07 – 6.08.1547 – potajemny ślub króla Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną (która być może była kalwinką? choć jej bracia przyłączyli się do Reformacji dopiero później) „According to research by Władysław Pociecha, the wedding probably took place between 26 July and 6 August.[12] Her cousin Mikołaj „the Black” Radziwiłł was sent to Kraków to inform the Polish court that Sigismund Augustus and Barbara were married since 25 November 1545.[12] ” [wikipedia]
1548 – Bracia Czescy (wypędzeni ze swojego kraju przez króla Ferdynanda I Habsburga) zaczynają osiedlać się w Rzeczypospolitej
15.05.1548 – Interim augsburskie
ok.1549 – Jan Tomicki – podkomorzy kaliski – przystaje do Braci Czeskich
1549 – Consensus Tigurinus – Zgoda z Zurychu. Dokument pojednawczy pomiędzy reformatorami helweckimi a Kalwinem (i kalwinistami)
1549 – Franciszek Stankar zostaje nauczycielem teologii na Akademii Krakowskiej.
1549 – Thomas Cranmer – pierwsze wydanie Modlitewnika Powszechnego (Book of Common Prayer) –
03.1550 – Stankar zostaje oskarżony o protestantyzm za zaprzeczanie doktrynie o wstawiennictwie świętych, wyrzucony z uczelni i uwięziony na zamku w Lipowcu, skąd uciekł przy pomocy przyjaciół (Andrzeja Trzecieskiego, Stanisława Lasockiego i Krzysztof Gnojeńskiego).
1550 – Mikołaj Oleśnicki wypędza paulinów z Pińczowa i kościół klasztorny przekształca w zbór kalwiński. W budynkach poklasztornych powstaje Gimnazjum Pińczowskie (1551-1567).
1550 r. – Radziwiłł Czarny, protektor kalwinizmu na Litwie odbiera kościół w Klecku pw. Trójcy Przenajświętszej katolikom i przekazuje go kalwinom. Osadza przy nim jako ministra słynnego z nauki i wymowy Szymona Budnego, a następnie Tomasza Falkowiusza Sokołowskiego. [1585 r. – Stanisław Radziwiłł pozbył się kalwinów i kościół ponownie przekazał katolikom. Osadził na probostwie uczonego kapłana Marcina z Klecka.][Kościół parafialny pw. Trójcy Świętej ufundowany w 1450 r. przez Andrzeja Mostwiłowickiego, obywatela nowogródzkiego, a dokończony przez królową Bonę żonę Zygmunta Jagiellończyka. Dnia 7 stycznia 1652 r. Michał Karol Radziwiłł obdarował świątynię wieczystym funduszem. Kościół przetrwał czasy nawały szwedzkiej, reformację, pożar w 1810 roku i I wojnę światową. Został zburzony przez artylerię Armii Czerwonej w 1944 r. podczas zdobywania miasta. W latach 50. XX wieku pozostałości kościoła zostały rozebrane przez mieszkańców na cegłę. Do dziś ocalał fragment ściany dzwonnicy kościelnej.]
25.11.1550 – pierwsze reformowane nabożeństwo w Małopolsce (Jakub Sylwiusz w kościele św.Jana w Pińczowie)
1550 – pierwszy zjazd duchownych kościoła reformowanego (Pińczów)
1550 – katolicki ksiądz Marcin Krowicki (woj. lwowskie) – późniejszy tłumacz Biblii brzeskiej – żeni się i przyłącza do Reformacji
7.12.1550 – koronacja Barbary Radziwiłłówny na królową Polski
25.04.1551 – Londyn, George van Parris – holenderski antytrynitarz zostaje spalony na stosie (przez anglikan!).
1551 – Leliusz Socyn odwiedza Kraków
1551 – Sobór Trydencki udziela gwarancji bezpieczeństwa (list żelazny) dla protestantów chcących wziąć udział w jego obradach.
XI.1551 – II.1552 – delegacja niemieckich luteran (m.in. Johannes Sleidan (przybył najwcześniej), Leonhard Badenborn (ostra przemowa wobec ojców soborowych), Johannes Brenz (autor Confessio Wirtembergica – konfesji przygotowanej specjalnie po to aby przedstawic ja na Soborze), Johann Marbach, Jakob Beurlin, Jodocus Neuheller) na Soborze Trydenckim.
1552 – pojawia się nazwa „kalwinizm”. Sformułowana po raz pierwszy przez jakiegoś luterańskiego teologa.
1552 – początek kalwinizmu na Litwie – Szymon Zacjusz przybywa na dwór Radziwiłła Czarnego
1552 – pierwsze nabożeństwo ewangelickie w Krakowie. Prowadzi je w dzielnicy Wola Justowska w majątku Ludwika Decjusza kalwiński wówczas minister Grzegorz Paweł z Brzezin.
1552 – przekład Nowego Testamentu Jana Seklucjana w Królewcu
1552 – drugie (bardziej Reformowane) wydanie Modlitewnika Powszechnego (Book of Common Prayer) – Thomas Cranmer
1553 – Nowy Testament Stanisława Murzynowskiego
1553 – Miguel Servet publikuje Christianismi Restitutio, za które zostaje oskarzony przez Inkwizycję o herezję.
17.10.1553 – Miguel Servet pod zarzutem herezji antytrynitaryzmu zostaje spalony na stosie w Genewie
1553 – Mikołaj Radziwiłł Czarny przyłącza się do Reformacji
1553 – Franciszek Lismanin – spowiednik królowej Bony, prowincjał zakonu franciszkanów (1538-1554), pod wplywem Jana Kalwina przystaje do Reformacji w wydaniu helweckim.
12.02.1554 – ścięcie w Anglii królowej angielskiej – protestantki – Lady Jane Gray
1554 – pierwszy synod kalwiński (i w ogóle pierwszy protestancki) w Polsce – Słomniki pod Krakowem
1555 – kalwiński Synod w Koźminku – próba unii Braci Czeskich (20 zborów w Polsce) i polskich zborów helweckich
1555 – koniec płacenia Świętopietrza przez Polskę dla Rzymu.
1555 – Marcin Czechowic przyjmuje święcenia kapłańskie w KRK i osiada na parafii w Kórniku
1555 – synod (luterański) w Gołuchowie – obecny jest tam Marcin Czechowic (jako minister luterski z Kórnika)
1555 – obóz protestancki na sejmie wspólnie przedstawia swoje wyznanie wiary królowi Zygmuntowi Augustowi
1555 – Sejm Królestwa Polskiego w Piotrkowie uchwalił zwołanie Soboru Narodowego, który przy pomocy Jana Kalwina, Jana Łaskiego i Filipa Melanchtona miał sformułować doktrynę polskiego Kościoła Narodowego.
1555 – jezuici rozpoczynają działalność w Polsce
1555 – Królestwo Nawarry oficjalnie przyjmuje kalwinizm jako religię panującą
1555-1558 – brytyjska królowa Krwawa Mary pali na stosie 300 męczenników protestanckich (m.in. Tomasza Cranmera). Z tego powodu Jan Łaski wraca do Polski uciekając przed stosem.
22.01.1556 – antytrynitarny „coming out” Piotra z Goniądza na Synodzie w Seceminie. Synod wysyła go do Wittenbergi do Melanchtona. Na synodzie tym odrzucono unię z Braćmi Czeskimi i zaproszono Jana Kalwina by zorganizował w Polce Kościół reformowany.
02.1556 – Piotr z Goniądza u Melanchtona
03.1556 – Piotr z Goniądza – O Synu Bożym
21.03.1556 – Oxford – przywódca reformacji w Anglii Thomas Cranmer spalony na stosie
1556 – z Siedmiogrodu ucieka do Polski kalwinista Stanisław Farnowski
1556 – Blandrata w Genewie, przyjmuje tam wyznanie helweckie
23.04.1556 – Franciszek Lismanin przysyła na synod w Pińczowie list z żądaniem „refutowania” Piotra z Goniądza za jego antytrynitaryzm. Ekskomunika Piotra i banicja z Małopolski
12.1556 – dysputa w Działdowie Piotra z Goniądza z Vergeriem (Pier Paolo Vergerio/Piotr Paweł Wergeriusz – włoski profesor prawa i nuncjusz papieski w Niemczech oraz biskup w Capo d`Istria. W 1540 był delegatem papieskim w Wormacji, a następnie w 1541 w Ratyzbonie. W 1544 r. przeszedł na luteranizm. W latach 1556-1557 i 1559-1560 przebywał w Polsce)
12.1556 – Jan Łaski (57-letni) wraca do Polski
20.03.1557 – na mocy przywileju nadanego przez króla Zygmunta Augusta, w Toruniu odbyło się pierwsze publiczne nabożeństwo ewangelickie.
08.1557 – synod w Pińczowie – Grzegorz Paweł zostaje wybrany pastorem zboru w Krakowie
17.08.1557 – w Krakowie, w ogrodzie Jana Bonera, ma miejsce nabożeństwo zakładające zbór krakowski. Prowadzi je Grzegorz Paweł z Brzezin.
14.12.1557 – Synod kościoła wyznania helweckiego w Wilnie. W jego wyniku powstaje oficjalnie Kościół Helwecki na Litwie.
1557/1558 – dysputy genewskie Blandraty z Kalwinem (dotyczące m.in. Trójcy), po których musi opuścić Szwajcarię
1558 – Piotr z Goniądza otrzymuje poparcie Jana Kiszki i osiada w Wągrowcu
jesień 1558 Jerzy Blandrata w Polsce – składa wyznanie wiary Janowi Łaskiemu, który uznaje je za prawowierne i poleca go Radziwiłłowi Czarnemu
1558 – Szymon Budny katechetą w zborze kalwińskim w Wilnie
1559 – główne – znacznie poszerzone – wydanie Institutio Christianae religionis Jana Kalwina
05.1559 – Franciszek Stankar wraca do Polski
1559 – do Polski (za namową Jana Kalwina) przed prześladowaniami ucieka z Francji Pierre Statorius (Piotr Stoiński). Osiedla się w Pińczowie. Jego syn (ur.1560) będzie wybitnym działaczem Braci Polskich.
1559 – początek prac nad tłumaczeniem Biblii brzeskiej
03.1560 – tumult w Amboise we Francji – próba zamachu stanu i przejęcia władzy przez Protestantów.
17.03.1560 – aresztowano spiskówców z Amboise i wszystkich brutalnie zabito (wieszając na hakach, ćwiartująć, dekapitując itd).
17.04.1560 – umiera Filip Melanchton
07.05.1560 – synod w Pińczowie serdecznie wita powracającego z Siedmiogrodu Blandratę
01.08.1560 – Kalwin w dedykacji swoich komentarzy do Dziejów Apostolskich Radziwiłłowi Czarnemu wymienia Blandratę (obok Stankara) z nazwiska i ostrzega przed nim jako heretykiem
09.1560 – na synodzie w Książu Blandrata z Lismaninem mianowani seniorami zboru małopolskiego a jednocześnie – potępienie antytrynitarzy na synodzie w Książe
1560 – (duchowny) Andrzej Frycz Modrzewski żeni się i traci w wyniku tego dobra wynikające z bycia duchownym.
01.1561 – synod w Pińczowie zajmuje się sprawą Blandraty (wobec słów Kalwina) – wyznanie wiary Blandraty zaakceptowane przez synod
07.1561 – Marcin Czechowic wyrusza (z Litwy?) w podróż do Kalwina i Bullingera z listem Czarnego w sprawie JB. W zborze małopolskim zaczyna się konflikt (Lismanin)
01.09.1561 Sarnicki w Krakowie wręcza Czechowicowi list do Kalwina z obawami wobec JB
03.09.1561 – synod w Książu Wielkim daje Czechowicowi list opisujący prawowierne wyznanie wiary JB. Czechowic opuszcza Polskę w drodze do Szwajcarii gdzie dociera 27.09.1561 (pojawia się z powrotem grudniu 1561)
10.09.1561 – Lismanin (z Crucigerem i Lutomirskim) wysyła list do Karnińskiego domagający uznania „preeminencji” Ojca. Burzliwa dyskusja w zborze krakowskim.
10-14.12.1561 – krakowski konwent seniorów przyjmuje wracającego Czechowica i po przeczytaniu listów daje mu na nie odpowiedzi. Czechowic jedzie dalej do Wilna.
1561 – JB rozpowszechnia w Polsce antytrynitarne dzieł Gentillego Protheses theologiae
koniec 1561 – włoscy antytrynitarze m.in. Valentino Gentile i Jan Paweł Alciati (sprowadzeni przez Blandratę?) przybywają do Polski. Drogi obu panów niedługo się rozejdą. Bardziej radykalny Alciati przejdzie ok. 1564 do unitarian i wyjedzie do Niemiec (osiada w Gdańsku). Gentile jest w Polsce do 1566 roku.
1561 – Wielki Mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotthard Kettler przystaje do Reformacji i tworzy z części posiadłości zakonnych świeckie Księstwo Kurlandii i Semigalii będące lennem Polski.
1561 – katolicka Biblia Leopolity – pierwsze pełne wydanie drukowane Biblii w języku polskim
1561 – 1569 Marszałkiem Wielkim Koronnym (najwyższy urząd wojskowy!) zostaje kalwinista Mikołaj Sieniawski
1561 – 1581 – rozbici kalwini nie organizują w tym czasie w Polsce samodzielnych synodów
02.04.1562 – synod w Pińczowie słucha konfesji Blandraty po czym szybko ją akceptuje. Synod razem z JB pisze list do Kalwina z żądaniem odwołania jego zarzutów.
04.1562 – niedługo po synodzie Pińczowskim Grzegorz Paweł z Brzezin oraz Stanisław Paklepka z Lublina (początek BP w Lublinie) przechodzą do antytrynitarzy
06.1562 – Piotr z Goniądza pisze list w sprawie chrztu dzieci
07/08.1562 – synody/dysputy/zjazdy (Balice, Rogów, Pińczów) w wyniku antytrynitarnej działalności Grzegorza Pawła z Brzezin
16.11.1562 – Sarnicki zwołuje do Krakowa separatystyczny synod helwecki
1562 – wnuk Zygmunta Starego król Węgier Jan Zapolya przechodzi na luteranizm. Bardzo wykształcony – mówił ośmioma językami.
1562 – 1581 – katolickim prymasem Polski zostaje sprzyjający Reformacji abp Jakub Uchański
1563 – Marszałkiem Wielkim Koronnym zostaje kalwinista Jan Firlej
przełom 1562/1563 – synod w Wilnie poleca by nie chrzczono dzieci do lat siedmiu
1563 – przełom antytrynitarny Szymon Budnego
18.04.1563 – list Budnego do Henryka Bullingera (z prośbą o opinię w sprawie Ducha Świętego)
05.1563 – potępienie antytrynitarzy na synodzie w Krakowie
06.06.1563 – synod w Mordach (większość skłaniała się ku antytrynitaryzmowi) potępia Sarnickiego i dyskutuje nt. Trójcy
04.09.1563 – Biblia Brzeska
04.10.1563 – Farnowski wyjeżdża na studia na kalwińskim uniwersytecie w Marburgu 04.1564 przenosi się na uniwersytet w Heidelbergu skąd w lipcu 1564 zostaje wyrzucony za antytrynitarne herezje.
07.10.1563 – dysputa Grzegorza Pawła (wygrana) z Sarnickim.
09-10.10.1563 – synod Pińczowski (opanowany przez antytrynitarzy, bez Sarnickiego) (Wstępny rozłam?)
04.12.1563 – koniec Soboru Trydenckiego (trwającego 18 lat!)
1563 – Jerzy Blandrata wyjeżdża na stałe do Siedmiogrodu
1563 – Francesco Negri umiera w Pińczowie na Dżumę.
1564 – Mikołaj Radziwiłł Rudy – brat królowej Polski Barbary – faktyczny władca Litwy – przechodzi na kalwinizm
[26.01.1564 – zakończenie Soboru Trydenckiego ???]
27.05.1564 – umiera Jan Kalwin
06.07.1564 – Radziwiłł wysyła sympatyzujący a antytrynitaryzmem list-traktat do Kalwina (wiadomość o jego śmierci nie dotarła jeszcze do Polski) opisując wszystkie okoliczności kontrowersji wokół Trójcy. Czechowic, Grzegorz Paweł prawdopodobnymi współautorami.
lato 1564 – B. Ochino w Polsce
1565 – Hozjusz sprowadza do Polski jezuitów
22-30.03.1565 – synod w Piotrkowie (w domu marszałka wielkiego koronnego Jana Firleja) – zakończony rozłamem: dyskusja stronnictw (Sarnicki, Syluius, Prasmowius, Trecius vs Jan Niemojewski, Grzegorz Paweł, Grzegorz Szoman) w sprawie Trójcy.
28.05.1565 – umiera Mikołaj Radziwiłł Czarny
10.06.1565 – synod antytrynitarny w Brzezinach – dyskusja o chrzcie dzieci
21.09.1565 – Blandrata w liście do Grzegorza Pawła wzywa go do porzucenia dyskusji o chrzcie dzieci i zajęciu się preegzystencją Jezusa
25-31.12.1565 – synod w Węgrowie – dyskusja o chrzcie dzieci, porażka pedobaptystów
1565 – powstanie Kolegium w Pułtusku przejętego w 1568 przez Jezuitów (nauczają m.in.: Jakub Wujek, Piotr Skarga). Powstają kolejno szkoły jezuitów: 1565 Braniewo, 1568 – Pułtusk, 1570 – Wilno, 1573 – Poznań, 1575 – Jarosław, 1584 – Dorpat, Kalisz, Połock, Ryga, 1585 – Nieśwież, 1586 – Lublin
1566 – Czechowic opuszcza Wilno i udaje się do Wielkopolski
1566 – Piotr z Goniądza odsunięty od życia zborowego
1566 – sejm lubelski – Jan Niemojewski pojawia się bez broni, w szarej odzieży i „bez czeladzi”
10.09.1566 – Berno Szwajcaria – Valentino Gentille skazany na śmierć i ścięty
1566 – (wykształcony) Stanisław Farnowski (dyteista i anabaptysta) wraca ze Szwajcarii do Polski
14.06.1567 – separatystyczny synod dyteistów w Łańcucie (są na nim również trydeiści i kalwini ale głównie szlachta) – poszukiwanie sprzymierzeńców
24-29.06.1567 – synod generalny w Skrzynnie – liczna (110 „panów i ministrów z wszystkich ziem Rzpltej”) obsada zarówno dyteistów jak i unitarian. Charakteryzował się dyscypliną dyskusji i tolerancyjnymi i spokojnymi obradami. Wielu dyteistów i zwolenników preegzystencji przeszło do unitarian (również Szymon Budny). Na synodzie powołano m.in. zespół do weryfikacji Biblii brzeskiej (Budny?)
1567 – Blandrata pisze traktat teologiczny: De vera et falsa unius Dei, Filii et Spiritus Sancti cognitione (O prawdziwym i fałszywym poznaniu jedności Boga, Syna i Ducha Świętego).
1567 – 18 letni Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” przechodzi na katolicyzm (W latach 1566–1574 synowie Mikołaja Czarnego wrócili do katolicyzmu.)
1568 – Blandrata pisze traktat teologiczny: Antithesis Pseudo-Christi cum vero illo ex Maria nato (Przeciwstawienie Pseudo-Chrystusowi prawdziwego, zrodzonego z Maryi.
01.1568 – synod w Iwiu – dyskusja Szymona Budnego z Jakubem z Kalinówki i Pawłem z Wizny (nt społeczne, m.in. posiadanie służby)
28.01.1568 – Edykt tolerancyjny w Tordzie w Siedmiogrodzie. Zapewniał wolność religijną czterem wyznaniom: katolickiemu, luterańskiemu, kalwińskiemu i unitariańskiemu.
10.1568 – synod w Pielesznicy. Liczna obsada wybitnych osób. Piotr z Goniądza dyskutuje tam o przedwieczności Chrystusa i występuje przeciw Grzegorzowi Pawłowi. Główny temat to sprawy społeczne.
03.1569 – synod (generalny?) w Bełżycach – Kujawianie w komplecie po stronie unitarian. Na synod przybyli również ministrowie kalwińscy(!). Po tym synodzie ostatecznie unitarianie, dyteiści i kalwini poszli własnymi drogami.
1569 – Jan Sienieński (kalwinista żonaty z arianką) zakłada Raków. W tym roku osiedla się tu wielu unitarian (m.in. Marcin Czechowic)
1569 – wnuk Zygmunta Starego – król Węgier Jan Zapolya przechodzi na unitarianizm (pod wpływem swojego nadwornego lekarza Jerzego Blandraty i Franciszka Davida). Jest pierwszym w historii władcą unitarianinem.
ok 1569 – katolicki biskup Andrzej Dudycz – delegat na Sobór Trydencki! – rozpoczyna swoje wątpliwości i kilkuletnie poszukiwania religijne, w konsekwencji których przyłącza się (chyba najpierw do luteranów i wyznania helweckiego a potem..) do Braci Polskich. (kilkuletnia korespondencja z Faustem Socynem)
09.04.1570 – Synod Generalny w Sandomierzu – Konfesja Sandomierska
15.04.1570 – Ugoda Sandomierska (luteranie, bracia czescy i kalwini)
1570 – Jan Kiszka (osiemnastoletni!) funduje w Wągrowcu drukarnię, gdzie wychodzi wiele dzieł Braci Polskich. Drukarnię przeniesiono potem do Łoska.
1570 – Kujawianie przenoszą się z Rakowa do Lublina
1570 – Czechowic wydaje Sumariusz, wierszowane streszczenie Nowego Testamentu.
1570 – pierwsze wydanie Nowego Testamentu Szymona Budnego
02.05.1572 – za zezwoleniem króla Zygmunta Augusta otwarty zostaje zbór ewangelicki w Krakowie – z racji swojego wyglądu popularnie zwany „brogiem”.
07.07.1572 – umiera król Zygmunt August
23/24.08.1572 – Noc Św.Bartłomieja – rzeź hugenotów w Paryżu (ok. 3 tys. ofiar)
1572 – Biblia Nieświeska
1572 – na dżumę umiera Andrzej Frycz Modrzewski
28.01.1573 – Konfederacja warszawska
05.04-20.05.1573 – pierwsza wolna elekcja (40 – 50 tyś. szlachty – we wsi Kamion pod Warszawą) i wybór Henryka Walezego na króla Polski. (Henryk otrzymał tę informację gdy właśnie oblegał twierdzę La Rochelle bronioną przez Protestantów)
13.09.1573 – podczas epidemii dżumy umiera Piotr z Goniądza
1573 – wielu ministrów opuszcza Raków
21.02.1574 – podczas koronacji Henryka Walezego w katedrze wawelskiej, postawa Jana Firleja była przyczyną zamieszania, gdy przerwał ceremonię podchodząc do króla z trzema dokumentami gwarantującymi wolność dla protestantów i żądał by monarcha je zaprzysiągł. Powiedział: „Jurabis, rex, promisisti”. Król nie miał wyjścia i to potwierdził.
10.10.1574 – tumult krakowski. Przez trzy dni szturmowano budynek zboru ewangelickiego a po jego zdobyciu zdewastowano go, rozgrabiono i spalono. Na krakowskim rynku palono pisma protestantów oraz ich przywileje. Zginęło dwóch ewangelików.
1574 – Szymon Budny – Nowy Testament
1574 – młodszy brat „Sierotki” 18 letni Jerzy Radziwiłł (w obecności Piotra Skargi) przechodzi na katolicyzm (W latach 1566–1574 synowie Mikołaja Czarnego wrócili do katolicyzmu.)
05-12.1575 – kolejna wolna elekcja i wybór Stefana Batorego na króla Polski
1575 – Czechowic – Rozmowy Chrystiańskie
1576 – Szymon Budny – O przedniejszych wiary chrystiańskiej artykulech
1577 – Czechowic – Nowy Testament
1578 – ugoda lusławicka z dyteistami
1578 – Siedmiogród – spór pomiędzy Blandratą i Fausetm Socynem a Franciszkiem Davidem (nonadorant, popularny i wpływowy superintendent zborów siedmiogrodzkich)
20.05.1579 Matthew Hamont – prawdopodobnie unitarianin – spalony na stosie w Norwich w Anglii (przez anglikan!)
05.06.1579 – Franciszek David skazany na dożywocie (Po doniesieniu na niego przez Blandratę i przy poparciu polskich unitarian?!). Umiera w kilka tygodni później.
06.1579 – Faust Socyn wyjeżdzą z Siedmiogrodu do Krakowa
21.09.1580 – dyskusja kalwińsko-dyteistyczno-unitariańska w Lewartowie. (150 ministrów różnych wyznań. Nieliczna i nieprzygotowana delegacja teologów kalwińskich przy dużej liczbie ich wiernych – ich porażka.)
1580 – synod w Lublinie – Spór Budnego z Czechowicem (Małopolanami)
1581 – prawosławna Biblia ostrogska (od miejscowości Ostróg na dzisiejszej Ukrainie) – pierwsze całe tłumaczenie Biblii na język cerkiewnosłowiański.
05-07.03.1582 – synod w Lubczu. Namiętny spór Budnego z lublinianami nt społeczne.
05.1582 – synod w Lusławicach – atak na Budnego i jego doktrynę o poczęciu Chrystusa. Delegacja braci z Gdańska
1582 – Szymon Budny – O urzędzie miecza używającym
09.1582 – katolicki ksiądz Hieronim Powodowski – wydaje agresywne, wielkie i wpływowe dzieło trynitarne: Wędzidło na sprośne błędy a bluźnierstwa Nowych Aryanów
po czwartku 04.10.1582 nastąpił piątek 15.10.1582 – reforma kalendarza papieża Grzegorza XIII Kalendarz został wprowadzony natychmiast (15 października) jedynie w Hiszpanii, Portugalii, Polsce, i prawie całych Włoszech. W niedługim czasie poszło za tym przykładem wiele innych krajów katolickich. Niektóre kraje protestanckie przyjęły kalendarz jedynie po części, a niektóre dopiero w późniejszym czasie (np. w Wielkiej Brytanii w 1752). Ostatnimi krajami europejskimi, które wprowadziły kalendarz gregoriański, były ogólnie te, w których większość ludności wiązała się z Kościołami prawosławnymi.
12.1582 – delegacja unitarian w Gdańsku
1582 – konwersja na katolicyzm unitarianina Kaspra Wilkowskiego
1583 – Wilkowski Kasper: Przyczyny Nawrocenia do wiary Powszechney od Sekt Nowokrzczeńcow Samosateńskich
26.05.1584 – na dziedzińcu Zamku Królewskiego na Wawelu ścięty został Samuel Zborowski – kalwinista
05.05.1588 – Gyulafehérvár w Siedmiogrodzie na Rumunii – umiera Jerzy Blandrata
08.1588 – synod w Brześciu – Socyn doprowadza do pojednania Budnego ze zborem. Wiodąca rola Fausta Socyna.
1589 – poprawiona wersja Nowego Testamentu Szymona Budnego jako dowód jego pojednania ze zborem.
23.05.1591 – trzecie i ostateczne spalenie „brogu” – budynku, w którym mieścił się zbór krakowskich ewangelików. Zniszczone zostało wówczas również miejsce zgromadzeń Braci Polskich.
9.07.1592 – umiera Jan Kiszka
13.01.1593 – w Wiszniewie (obecnie na Białorusi) umiera Szymon Budny
05-06.1593 – synod w Lublinie. Faust Socyn staje się rzeczywistym przywódcą Braci Polskich. Upadek opozycji anabaptystycznej.
1594 – drugie wydanie, poprawione, Nowego Testamentu Marcina Czechowica
1596 – Lublin – druga publiczna dysputa Jana Niemojewskiego z Hieronimem Powodowskim (Niemojewski w jej trakcie zasłabł, dyskusję w jego imieniu kontynuował Krzysztof Lubieniecki)
8.03.1598 – w Lublinie umiera Jan Niemojewski
Blog άδελφοῦ ἐν Χριστῷ 